дуне уæрæх у

Фæлæ нæм уæддæр Аристархы тыххæй цы зонæнтæ ис, уыдонæй бæрæг у, уый дунейы арæзт йæ рæстæджы адæмæй хуыздæр кæй æмбæрста. – Но всё же, из того, что нам известно об Аристархе ясно, что строение мироздания он понимал лучше своих современников. (Сиукъаты Никъала, Дун-дуне нæ алфамбылай)

Йæ размæйы астрономтæй хъауджыдæр, Гиппарх æдзух йæ цæст дардта арвмæ, æрвон буæртты змæлд иртасгæйæ, уый арæх пайда кодта йæ дуджы математикон зонæнтæй. – В отличии от астрономов – предшественников Гиппарха, он постоянно обращал внимание на небо, и, изучая движение небесных тел, часто пользовался математическими знаниями своего времени. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Демокритмæ гæсгæ дунейы алцыппæт дæр кæрæдзиуыл баст у, æнæ аххосæй цы æрцæуа, ахæм фæзындтæ æрдзы мидæг нæй: алкæцы фæзындæн дæр ис йæхи аххосаг, алы фæзынд дæр æрцæуы, йæ размæ чи 'рцыд, ахæм æндæр фæзынды аххосæй. – Согласно Демокриту всё во вселенной взаимосвязанно, ничего в природе не проиходит беспричинно: у любого явления есть причина, любое явление есть следствие какого-либо предыдущего явления. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Демокритмæ гæсгæ дунейы алцыппæт дæр кæрæдзиуыл баст у, æнæ аххосæй цы æрцæуа, ахæм фæзындтæ æрдзы мидæг нæй: алкæцы фæзындæн дæр ис йæхи аххосаг, алы фæзынд дæр æрцæуы, йæ размæ чи ’рцыд, ахæм æндæр фæзынды аххосæй. – Согласно Демокриту всё во вселенной взаимосвязанно, ничего в природе не проиходит беспричинно: у любого явления есть причина, любое явление есть следствие какого-либо предыдущего явления. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Æгас дуне сыстад, фæцис дыууæ дихы æмæ зæххы цъарыл цæрæг адæмæй алчи дæр йæ туг, йæ цард не ’вгъау кæнгæйæ, æрлæууыдис йæ райгуырæн бæстæ, йæ дин бахъахъхъæныныл. – Весь мир поднялся, разделился на две части и все жители планеты, не жалея крови и жизни своей, встали на защиту своей родины, своей веры. (Мамсыраты Д., Райгуырæн бæстæ)

Суфизм у пысылмон дины хицæн къабаз, удæй кæрæдзимæ хæстæг чи у, уыцы адæмы æфсымæрон æхсæнад. – Суфизм – это отдельная ветвь мусульманской религии, общество духовно близких друг другу людей. («Мах дуг», 2001 аз, №8)

Лæппутæ сæ алыварс зилахар кодтой. – Юноши кружили вокруг них. (Абайты В., Историко-этимологический словарь, Т. 4)

Сылтæ зилахæрттæ кæнынц хъæлдзæгæй, фæлæ æфсæрмдзæстæй, æхсæвæр цæттæ кæнынц. – Женщины весело, но робко вертятся (т.е. хлопочут, суетятся) – готовят ужин. (Беджызаты Ч., Мæсгуытæ дзурынц)

Уый æнусмæ зилахар кæндзæн Зæххы къорийы алыварс. – Она всегда будет кружиться вокруг земного шара. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Ацы чиныг кæсгæйæ, мах арæх æмбæлдзыстæм иуæй-иу математикон терминтыл. – Читая эту книгу мы часто будем встречаться с некоторыми математическими терминами. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

материалон дуне – филос. материальный мир

Моладзандоны Бруно тынг зæрдиагæй касти рагон ахуыргæндты чингуытæ, базонгæ ис Коперничы ахуырадимæ дæр. – В монастыре Бруно с большим усердием читал книги древних ученых, познакомился он также с учением Коперника. (Сиукъаты Никъала, Дун-дуне нæ алфамбылай)

Разамынддæттæг ын уыдис уæды заманы номдзыд математик Пифагор. – Его руководителем был знаменитый математик того времени Пифагор. (Сиукъаты Никъала, Дун-дуне нæ алфамбылай)

раст къуым – мат. прямой угол

Раст уыцы рæстæджы Бруно райста фыстæг иу хъæздыг лæгæй. – Как раз в это время Бруно получил письмо от одного богатого человека. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Алыгъд Эвбейы сакъадахмæ æмæ уым амард нæ эрæйы размæ 322 азы. – Убежал он на остров Эвбею и умер там в 322 году до нашей эры. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

мыггæгтæ кæрæдзимæ сызнаг сты. – …между двумя родами вспыхнула вражда. (Гæдиаты Секъа, Азау)

Цæвиттон, цыбыр, æдых мыггаг тыхджын мыггаджимæ куы сызнаг уыдаид истæй фæдыл, уæд-иу архайдта йæхи бауазæг кæнын æндæр стыр æмæ тыхджын мыггагæн. – Словом, если малочисленный, слабый род поссорится с родом сильным, то слабый род пытался найти покровительство в лице другого большого и сильного рода. (Беджызаты Ч., Мæсгуытæ дзурынц)

Галилей уыди Коперничы фæдон, фæлæ йæ зæрдæйы хъуыдытæ æргом не ’вдыста, уымæн æмæ зыдта, дины хицæуттæ йæм кæй сызнаг уыдзысты, уый. – Галилей был последователем Коперника, но свои воззрения он открыто не выказывал, потому что знал, что иначе священнослужители восстанут против него. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Уыцы фарстайыл кусгæйæ, Кеплер раргом кодта, планетæйы змæлыны тагъдад æмæ Хуры алыварс цы рæстæгмæ æрзилы уыдон ’хсæн кæй ис бæрæг бастдзинад. – Работая над этим вопросом, Кеплер открыл, что между скоростью движения планеты и временем, за которое она облетает вокруг солнца, есть определенная связь. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Къамис бабар кодта Липперсгейæн, цæмæй ма сарæзтаид ноджы æртæ телескопы. – Комиссия поручила Липперсгею сделать еще три телескопа. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Уæды грекъæгты ’хсæн уыдис номдзыд математиктæ, уыди дзы зынгæ физиктæ, поэттæ, хæсты генитæ æмæ æндæртæ. – Среди греков того времени было много знаменитых математиков, были среди них и видные физики, поэты, гениальные полководцы и другие. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Хордæтæ æмдæргъæн не сты: чи дзы цыбыр у, чи даргъдæр. – Хорды не одинаковы по длине: одни из них короче, другие – длиннее. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)

Мæныл ам иунæг аз уыд мин азы æмдæргъæн. – Здесь для меня один год был равен тысяче лет. («Мах дуг», 2004, №11)

æрвон буары фæндаг – астр. орбита

Рагон заманы сахат нæ уыди, æмæ рæстæг базонæн уыдис æрмæст æрвон буæртты змæлдмæ цæст даргæйæ. – В древности часов не было и узнать время можно было только наблюдая за движением небесных тел. (Сиукъаты Н., Дун-дуне нæ алфамбылай)